---

اسب را که به احتمال قوی می توان زيستگاه و برخاستگاهش را ايران بدانيم در تمام ادوار تاريخي همواره در زندگي و در کار و در جنگ يار و ياور ما بوده و هنوز هم هست.

کشور ما با وجود وضعيت اقليمي، اجتماعي و اقتصادي و بنا بر اقتضاي وضع و هدف پرورش دهندگان اسب داراي اشکال گوناگون مديريت پرورش اسب و اسبداري مي باشد.

در حال حاضر مديريتهای ناظر بر توليد، اقتصاد، نگهداری و پرورش اسب به شرح زير است:

الف) پرورش اسب به شيوه عشايری:

عشاير کشور ما بنا به اقتضای وضع و به لحاظ سنت آبا و اجدادی به نگهداری و پرورش اسب اقدام و معمولا "بسته به وابستگيهای آبا و اجدادی خود به ايل، عشيره و طايفه، نژاد و تيره، اسب خاصي را پرورش مي دهند، همانگونه که در خوزستان در نژاد برخی از قبايل عرب منطقه و از جمله ميرها، سنجابي ها و جافها در مناطق اسب کردی (کردستان، کرمانشاه و ...) و تراکمه در ترکمن صحرا.

ب) پرورش اسب در روستاهای کشور:

روستاييان کشور ما از چند جنبه اقدام به پرورش اسب مي نمايند، از جمله آنها:

۱- پرورش اسب به منظور سواری: عده ای از روستاييان کشور ما از چند جنبه اقدام به پرورش يک و يا دو یا سه سر اسب جهت سواری پرورش می دهند.

۲- پرورش اسب به منظور کره کشی و فروش مازاد توليد براي کسب درآمد: اين شيوه پرورش بيشتر در روستاهای کردستان، کرمانشاه، آذربايجان غربی، خوزستان، گرگان و گنبد رايج بوده و در اين شيوه معمولا "روستاييان برای کره کشی و تکثير، اسبی را از نژاد خالص نگهداشته و از ماديانها کره کشي کرده و مازاد توليد خود را به معرض فروش مي گذارند.

۳- پرورش اسب به منظور توليد استر، قاطر و خرپوزگی: در اين شيوه که معمولا "پرورش اسب توام با پرورش الاغ می باشد معمولا" روستايی و به عبارتی مدير توليد اقدام به قاطرکشی نموده و توليدات خود را در مناطق مختلف کشور به فروش می رساند. از نمونه های بارز اين نوع مديريتهای پرورشی روستايی (کره بند) برازجان واقع در استان بوشهر، مناطق قاطر کشی استانهای آذربايجان، خراسان، لرستان، کردستان و اشگورات مازندران و گيلان می باشد.

۴- پرورش اسب به منظور کار: در بعضی از روستاهای کشور که داشتن خودرو برای روستايی مستلزم تخصيص سرمايه و هزينه بالا مي باشد از کار اين حيوان و نتاج آن براي:

- حمل محصول غله، شالی و ديگر توليدات از مزرعه به سر جاده.

- به منظور شخم در مزارع کوچک و مزارعي که ماشين آلات قابليت انعطاف و کفايت مانور اسب را ندارند.

- برای حمل کود، بذر و نشا به مزرعه و شاليزار که به علت عدم وجود راه ارتباطی ماشين رو و يا علل ديگر منجمله گل و لای، رفت و آمد خودرو به مزرعه غير ممکن است.

- برای حمل محصول از مراتع و مزارع و جنگلهايی که راه ماشين رو نداشته و يا حمل محصول با ماشين به لحاظ قيمت گران تمام می شود.

برای حمل و نقل وسايل معيشتی روستاييان به مرکز دهستان، به ويژه در مواردی که هزينه حمل با ماشين مقرون به صرفه نيست.

- به منظور حمل بيمار در فصول سرد يا شبانگاه که روستاييان دسترسی به خودرو نداشته و فوريت مداوای بيمار ايجاد می کند.

ج) پرورش اسب در شهرها و شهرستانها:

در حال حاضر در شهرها پرورش دهندگان اسب به منظورهای ذيل اقدام به پرورش و نگهداری اسب می نمايند.

۱- پرورش اسب به وسيله موسسات و نهادهای دولتی: ارتش جمهوری اسلامی ايران، سپاه پاسداران جمهوری اسلامی ايران، وزارت دفاع و پشتيبانی نيروهای مسلح، نيروهای انتظامی کشور، اداره کل سوارکاری و پرورش اسب و ديگر نهادها و موسسات دولتی پرورش دهندگان اسب مي باشند.

۲- صاحبان اصطبلها و باشگاههای خصوصي:

اهداف اين مديريتها عبارتند از: شرکت در مسابقات ورزشی مانند کورس، درساژ، پرش، چوگان، سوارکاری و صحرانوردی. بديهي است شرکت در مسابقات در انحصار اين گروه نبوده و ديگر پرورش دهندگان و صاحبان اسب نيز در اين مسابقات شرکت می کنند.

آموزش سوارکاری به اشخاص مبتدی و تامين سرويس سوارکاری برای سوارکارانی که عاری از اسب شخصی می باشند.

پانسيون کردن اسبهای اسبدارانی که فاقد اصطبل بوده و برای نگهداری اسب خود نياز به اصطبل دارند.

پرورش اسب به صورت تک اسبی، دو اسبی و يا چند اسبی در باغات و اصطبلهای شخصي و خصوصی افراد به منظور سواری، شکار، سرگرمی، تفريح و مسابقه.

ايجاد تفريحات سالم در پارکها و تفرج گاهها.

کره کشی و ازدياد و توليد اسب و فروش آن.

تلفيقی از موارد ياد شده به ويژه خريد و فروش و دلالی اسب.

د) پرورش اسب به منظور تحقيقات و اصلاح نژاد:

اين شيوه پرورش اسب که طبق برنامه مشخص اصلاح نژادی و به نژادی و حفظ ژنهای مطلوب نژادی و تکثير آن انجام می گيرد. برای حفظ کفايت علمی و فنی در صلاحيت مديريتی مراکز تحقيقات و اداره کل پرورش و اصلاح نژاد دام، معاونت امور دام وزارت جهاد کشاورزی بوده و يا با نظارت مستقيم اين اداره کل به وسيله بخش تعاونی و خصوصي اداره انجام مي گيرد.

 رفتار شتاسی اسب

بنظر می رسد گله های رميده و يا در حال چرای اسب نقاشی شده در دشت های دور دست ، آنچنان قرابتی با اسبهای اهلي درون اصطبلها كه ايام را به خوردن ، كاركردن و يا چريدن در پادكها می گذرانند را نداشته باشند . علی رغم اينكه تا چه اندازه اين اسبها اهلي و رام شده باشند، اعمال و رفتارشان را از اجداد وحشی خود به ارث برده و حفظ كرده اند .
اگر با اسب سر و كار داريم بايد بر رفتار او اشراف داشته باشيم تا از واكنش های او در قبال محرك های خاص آگاه بوده و زبان گويای اندام او و اصوات هشدار دهنده اش را هم بدانيم . عمده دليل بر اين آگاهي ، ايمنی است برای اجتناب از هر گونه خطر و يا آسيب احتمالی. ديگر ويژگی اين آگاهی حفظ سلامت جسم و روان اوست كه به موقع از بيماری و يا ناخشنودی او مطلع شده در پی رفع آن برآييم .

روش طبيعی زندگی اسب :

 امروزه گله های اندكي آنهم در دور افتاده ترين نقاط كره زمين به زندگي ادامه می دهند . در اين روش زندگي طبيعی و آزادانه ، آنها چراگاهها ، سبزينه زارها ، بوته زارها را براي پيدا كردن آب و غذا درمی نوردند . زندگی در گله حافظ امنيت آنها است و اين گله را سيلمی برتر محافظت می كند و احتمال خطر قريب الوقوع را هشدار مي دهد .
اسب وحشی بايد واكنش های سريعی داشته باشد تا بتواند به زندگي ادامه دهد . كره های نو زائيده شده بايد به سرعت سرپا بايستند تا اگر گله رميد ، آنرا همراهی كنند . اسب فقط به هنگامی كه گير می افتد با لگد و سر دست زدن و يا گاز گرفتن به دفاع بر می خيزد. ضامن تنازع بقا در اسب شنوائی خوب ، ديد وسيع و سرعت در فرار به هنگام لزوم است .
هنوز هم بسياری از ويژگی های و غرايز اسب های وحشی در اهالی های امروزی به چشم می خورد برای اطلاع از واكنش های خاص اسب بايد اين غرايز و ويژگي را بشناسيم .

وجوه تمايز – مشخصات:

اسب دارای وجوه تمايز و مشخصاتي است كه بخشي از طبيعت او هستند . رفتار و روش متمايز زندگي اش او را از ساير موجودات متمايز مي كند .

اجتماعي بودن :

اسبها به زندگی در كنار يكديگر و گاهي در كنار ديگر حيوانات نيازمندند. از زماني كه اسبها به وسيله شكارچيان شكر می شدند. زندگی گله وار امنيت آنها را ضمانت می كرده است چرا كه تعدد ، شانس بقاء را بيشتر كرده ، امنيت بخش بوده و فرار را تسريع مي كرده است .
ممكن است در اغلب اوقات اسبها را در حال نزاع و درگيری با يكديگر ببينيم . كه اين ناشي از خصيصه اجتماعي بودنش است و تنهائی او را خمود و كج خلق مي كند . اگر اسبي در محوطه ای محصور به تنهائی رها شود ، به وضوح ديده مي شود كه سرآسيمه و شيهه كشان به اين طرف و آن طرف دويده و حتي از نرده ها می پرد تا خود را به ديگران و در كنارشان برساند . بعضي از اسبها از بودن در كنار حيواناتی مثل گاو و گوسفند هم راضي به نظر مي رسند ولي به ندرت تنهائی را دوست دارند .
اين خصيصه اجتماعي بودن ، گاهي موجب دردسر سواركاران سوار بر اسب هاي جوان و يا به خوبی تربيت نشده می شود. ممكن است اسب ميل به سواري دادن نداشته و يا سوارآنچنان قاطع نباشد كه او را وادار به ترك گروه و يا خروج از محوطه اصطبل نمايد . از طرف ديگر ممكن است از اين خصيصه در جهت خواسته سوار بهره برداری كرد ، يعني جوانی نه آنچنان مشتاق را سوار بر اسبي پير و آموخته به حركت در مسيری از مسابقه پرش واداشت .

پرسه زنی :

اسب ها در طبيعت به دنبال غذا از مرتعی به مرتع ديگر پرسه زده و چرا می كنند. بيشتر اسب ها امروزه در حصارها نگهداری می شوند ولي اين خصيصه را همچنان حفظ كرده اند. ممكن است اسبی در حال چريدن در محلي ناگهان به محل ديگری نقل مكان كند. نكته جالب ، غريزه ميل به منزل است كه در اسبهای اهلي همچنان به قوت خود باقی است . چه بسا اتفاق افتاده كه اسبی رم كرده باسوار يا بدون سوار راهی منزل شده و حتی اگر سوار راه را گم كرده باشد اسب او را به طرف آن رهنمون كرده است . اسبها هميشه با شلنگهای كشيده تری به طرف منزل حركت مي كنند.

چرنده:

 اسب چرنده ايست كه از هر نوع سبزينه ای تغذيه مي كند . او در 24 ساعت بين 16 تا 20 ساعت بطور پيوسته و كم كم می چرد و زمان استراحتش كوتاه است . اين نحوه چرای كم كم ، پيوسته خوردن ناميده می شود كه در اين صورت نحوه تغذيه اسبهای اهلی كه علوفه مخصوص و در دفعات خاص چرانده می شوند با اين غريزه متفاوت است .

ساز و كار دفاعي :

 بيشتر واكنشهای اسبها بازتاب اين حقيقت است كه آنها قربانی شكارچيان بوده اند. وسيله دفاعي آنها به ترتيب اولويت فرار و سپس جنگ است. اولين واكنش فرار است و در صورت گير افتادن به لگد پرانی ، جفتك اندازی و الاكلنگ و سردست زدن می پردازند ، كه در اين حالت از ضربات دست همانند پا استفاده می شود .

كنجكاوي:

 اسبها شديدا كنجكاوند و اغلب برای كشف غير معمول ها به اين طرف و آنطرف سر مي زنند ، از اين خصيصه می توان براي به دام انداختن اسبهای دست نيافتنی در مزارع استفاده كرد .

قانون سلسله مراتب :

به طريق اولی اسبها آزادی خواه نيستند و به همين دليل به هنگام زندگی آرام و در صورت هجوم دسته ای گرگ وقت را برای شور درباره فرار كردن يا نكردن تلف نمی كنند. در اين حالت به تبعيت از رهبری سيلمی قالب ، پا به فرار می گذارند. اين سيلمي محافظ گله و راهنمای آنها به طرف آب و علوفه است . در بيشتر اوقات اين نقش رهبری را براي اسبهای اهلی ، انسان عهده دار مي شود. در گله اسبهای وحشی سيلمی و يا ماديان قالب عهده دار رهبری است كه اين رهبريت تحت قانون اطاعت از برتر يا سلسله مراتب قدرت صورت می پذيرد و برای عهده دار شدن اين نقش قدرت و قاطعيت نقش اساسی ايفا مي كند .
قانون اطاعت از برتر يا سلسله مراتب برداشته شده از قانون حاكم بر جوامع ماكيان هاست كه با نوك زدن به يكديگر برتری خود را به رخ كشيده و ضعيف تر تسليم شده و تمكين مي كند.

تقليد:

 اسبها از يكديگر تقليد كرده و از همين طريق عادات بد از قبيل تيك و اين پا و آن پا كردن را فرا می گيرند .

حافظه قوی:

حافظه اسب به خصوص در مورد تنبيه ها دردناك بسيار قوی است . اگر در مقاطعی از طول عمر تربيتی با او بد رفتاری شود ، در شرايط مشابه او تبديل به موجودی ناخوشايند خواهد شد و بنابراين خوش رفتاری با او از همان بدو شروع به كار و نوجوانی دارای اهميت بسزائی است .

غرايز:

 اسبها دارای رفتارهای غريزی قوی ای هستند . اين غرايز ارثي اند ، كه بصورت بازتاب های احساسی به شرائط و عوامل تاثيرگذار تجلی مي كنند . اين بازتاب ها را می توان در اندام يا بيني آنها مشاهده كرد.

ترس:

در فضای باز اسب ترسيده رم ميكند. او به سرعت به دور خود می چرخد و بعد فرار می كند . گاهی ديده می شود كه پديده ای باعث فرار او شده او رميده و سپس بازگشته و به آن خيره شده است. اگر پديده آنچنان تهديد كننده نباشد . او با سر به پائين كشيده شده و در حاليكه همچنان خود را آماده فرار كردن نگه می دارد ، به موضوع نزديك می شود .
در حال سواری ممكن است صدائی و يا حركتی ناگهانی اسب را به جهيدن به طرف مخالف آن وادارد كه اگر خطر ادامه داشته باشد ممكن است به سرعت چرخيده و رم كند.
در اصطبل اسب تا حد ممكن خود را از موضوع مورد ترس دور نگه می كند و به گوشه ای از آن پناه مي برد. سر را بالا ميگيرد ، مورد ترسناك را با چشمانی از حدقه درآمده و خيره مي نگرد ، پره های بيني باز شده و فرنه می كند ، گوشهايش سيخ و جنبنده اند تا هر صدائی را با سرعت بشنوند. بدن خود را در امتداد موضوع ترسناك نگه داشته و تا می تواند آن را بالا كشيده و عضلات خود را منقبض می كند .

عصبيت :

 سر را بالا گرفته چشمان را از حدقه بيرون زده و هوشيارند. پره های بينی باز شده و فرنه می كشد يا صدائی خرخر گونه از بينی خارج مي كند. گوشهای سيخ ، جنبان و حساسند. اندام كشيده شده و منقيض آماده فرار. اسب ممكن است بلرزد ، رعشه بگيرد و يا عرق كند. ضربان قلبش تندتر مي شود و به تناوب پهن مي اندازد.

خشم:

 اسب عصبانی سرش را كمی پائين می گيرد . گوش ها را به عقب می خواباند. گردن را به جلو مي كشد. چشمان تنگ می شوند ، لب ها را برای نشان دادن دندان ها از هم باز مي كند. حالت پرخاش جويانه به خود مي گيرد و عقب خود را به طرفين می چرخاند. ممكن است سعی كند لگد زده و يا گاز بگيرد.

درد:

ضربات دردناك اسب را می رماند . اگر گير بيافتد ، گردنش افراشته چشمان تنگ و ممكن است سردست زده لگد بزند و يا گاز بگيرد .
مهمترين بازتاب ضربه های دردناك ماندگاری و خاطره ناخوشايند آنست كه ممكن است نه فقط رم كند بلكه با الاكلنگ و يا سردست زدن سوار را به زمين بزند. الاكلنگ واكنشی است در قبال خطری از پشت ، كه ممكن است ناشی از پريدن گرگی درند بر پشت اسبی بوده باشد. الاكلنگ را مي توان نشانی از شادی يا هيجان هم دانست .

خوشنودی:

 اسب در اين حالت در آرامش كامل و راحت ، عضلاتش شل ، پوستش شفاف است . گوشهايش به آرامی در جستجوی صدا می جنبند.

ناخشنودی:

 اسب در اين حالت در خود فرو رفته ، خمود ، بی روحيه ، بی حال است و يا برخوردی خصمانه دارد. سرش پائين ، چشمان بی حال و نگاه خسته ، گوشها افتاده و پوستش كدر است . ادامه اين حالت اسب را به ناهنجاري های درون اصطبل و يا پرخاش جوئی مبتلا می كند.

توجه جلب شده:

 گردن كمانی ، پره های دماغ گشاد ، گوشها جنبان ، بدون انقباض ، چشمان براق ، پوزه به جلو كشيده شده و كنجكاو .

هيجان زده :

سر بالا گرفته می شود ، تنفس تند ، پره های بينی باز و فرنه كنان ، گوشها سيخ و چشمان براقند. اسب ورجه ورجه كرده و احتمالا الاكلنگ می كند ، بدن هوشيار ، دم سيخ و ممكن است عرق كند .

شرارت:

 گوشها به عقب ولی نه كاملا خوابيده ، چشمان تنگ با نگاههای معنی دار ، پره های دماغ بسته ، اسب ممكن است لگد گاوی و يا از عقب بزند .

بازيگوشی:

 ممكن است با دست زمين را بكند . به سرعت حركت كرده ، دويده شلنگاهيش كوتاه باشد و الاكلنگ كند كره ها بيشتر بازي مي كنند ولي اسبهای مسن هم گاهی از بازيگوشی غافل نيستند.

هوشياری:

 گوشها سيخ و جنبان ، چشم ها شفاف و هشيار ، بدن بدون انقباض ولی آماده است .

نبرد بر سر قلمرو:

ممكن است ، با گردن كشيده شده ، به پائين باشد و يا با گردن كمانی به بالا نگه داشته شود. دندان ها ممكن است نمايان و لب ها تهديد كننده باشند ، گوشها كاملا به عقب خوابيده ، چشمها تنگ و تهديد كننده . بدن كشيده و تهديد كننده ، گاهی با دست زمين را می كنند يا عقب خود را به طرفين می چرخانند و آماده لگد زدن هستند .

اصوات:

 صدای اسب مي تواند مبين احساسات درونی او و يا عملی باشد كه در شرف انجام آن است .

شيهه:

برای دعوت اسب های ديگر و يا وسيله ايست برای جلب توجه ، اغلب اين صدا به هنگام جدا شدن كره از مادر شنيده می شود .

شيهه ملايم :

 اين نوع صدا به هنگام هيجان و يا ايجاد تنشی شنيده مي شود.

هرهر:

دعوت از اسبی در نزديك، اظهار آشنائی با شخص نزديك شونده و اظهار خوشحالی به خصوص به هنگام دادن خوراك لذيذ.

صدای خارج شده از دماغ:

 نشان دهنده هيجان، خوشحالی است. ممكن است به عنوان اولين علائم ترس هم شنيده شود و يا اسب خواسته باشد دماغ خود را تميز كند .

شيهه جيغ مانند:

 نشان دهنده خشم ، پرخاش جوئی ، ترس و درد است .

فرنه:

به هنگام تعيين قلمرو و بو كردن پهن به گوش می رسد.

جيغ:

صدای ماديان به هنگام فحلی و كره ها به هنگام بازی است و ممكن است ماديانی به هنگام تنبيه كره اش هم اين صدا را خارج كند .

آه:

 صدائی كه می تواند نشان دهنده رضايت كامل و يا خستگی باشد .
سواركاران ، پرستاران و اسبداران پس از مدتی كه با اسب سر و كار داشته باشند با اين صداها به خوبی آشنا شده و آن را به عنوان زبان و بيان اسب تلقی مي كنند . به عنوان مثال مراقبی با شنيدن صدای جيغ از داخل پادوك اطمينان پيدا مي كند كه درگيری اتفاق افتاده است.

اصول كلي رفتار با اسب:

رفتار خوش ، ارتباط و انضباط اصول ، خوش رفتاری ، ارتباط و انضباط ، به همان اندازه كه در رفتار انسان با ديگر انسانها دارای اهميت است درمورد رفتار با اسب نيز دارای جايگاه خاص خود می باشد.